Milan Radanović, povjesničar i autor knjige “Kazna i zločin”, jedne od najopširnijih studija četničkog terora na tlu Srbije i Bosne i Hercegovine u Drugom svjetskom ratu govori o genocidu nad muslimanima.
Masovni pokolj muslimanskog stanovništva u Pribojskom srezu 5.-11. februara 1943.
Piše: Milan Radanović
Pripadnici Jugoslovenske Vojske u Otadžbini (JVuO) od 5. do 11. februara 1943, u okviru vojne operacije koju je naredila Vrhovna komanda, ubili su više hiljada Muslimana u Pribojskom, Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu. Operacijom je komandovao major Pavle Đurišić, komandant Limsko-sandžačkih odreda JVuO. Operacija je bila usmerena protiv Muslimanske milicije na područ ju Bukovice i Čajniča, ali je tokom njenog izvođenja ubijen velik broj civila i zarobljenih milicionera. Đurišić je 13. februara obavestio Mihailovića o ishodu operacije. U izveštaju se navodi da su sva muslimanska sela u srezovima Pljevlja, Foča i Čajniče „potpuno spaljena da nijedan njihov dom nije ostao čitav”. Žrtve „kod muslimana oko 1.200 boraca i do 8.000 ostalih žrtava: žena, staraca i dece.”(Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 182.) Pada u oči da Đurišić ne pominje Pribojski srez. Đurišićev izveštaj je poznat istorijski izvor, publikovan i citiran mnogo puta. To je uslovilo da februarski pokolj ne ostane nepoznata istorijska činjenica. Mogući razlog nepominjanja Pribojskog sreza u Đurišićevom izveštaju i Mihailovićevoj zapovesti za izvođenje operacije možda je uslovljen time što u tom srezu nisu postojale organizovane snage Muslimanske milicije u to vreme, za razliku od tri susedna sreza koji se pominju u izveštaju. (Džemali Arnautović, savremenik navedenih događaja, koji je živeo u Pribojskom srezu u vreme događaja koji su obeleženi stradanjem njegovih sunarodnika 1943, tvrdi da februara 1943. „na terenu opštine Priboj uopšte nije postojala naoružana, organizovana Muslimanska milicija” i da Muslimani u pribojskim selima nisu bili vojno organizovani od decembra 1941. do oktobra 1943. (Džemail Arnautović, Aktuelni događaji: iz bliže i dalje prošlosti, Prijepolje, 2005, str. 111-112).
Iako je februarski pokolj poznata činjenica jugoslovenska istoriografija nije posvetila veću pažnju istraživanjima najmasovnijeg zločina JVuO. Postoji nekoliko izuzetaka. U Pljevljima je 1969. objavljena knjiga sa poimeničnim podacima za oko 1.380 žrtava februarskog pokolja u pljevaljskom kraju. (Прилог у крви. Пљевља 1941-1945, (ур. Данило Кнежевић), Пљевља, 1969, стр. 219-341.) Iste godine istoričar Radoje Pajović objavio je rad pod nazivom „Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943.” Pajovićev rad nastao je na osnovu dokumentacije JVuO. (Radoje Pajović, „Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943.”, Neretva 1943. Sutjeska, VII, Beograd, 1969, str. 510-518.) Pajović je u disertaciji publikovanoj 1977. navedenoj temi posvetio sličan obim kao u radu iz 1969. Pajović je prvi jugoslovenski istoričar koji je izneo sledeći zaključak: „To je nesumnjivo jedan od najvećih zločina koji su četnici počinili u jednom mahu u toku rata.” (Радоје Пајовић, Контрареволуција у Црној Гори: четнички и федералистички покрет 1941-1945, Цетиње, 1977, стр. 311-315.) Međutim, ni Pajović nije primetio da su se navedeni zločini odigrali i u Pribojskom srezu. Vladimir Dedijer i Antun Miletić su 1990. objavili zbornik dokumenata o zločinima nad Muslimanima tokom Drugog svetskog rata. (Genocid nad Muslimanima 1941-1945. Zbornik dokumenata i svjedočenja, (pr. Vladimir Dedijer i Antun Miletić), Sarajevo, 1990.)
Ipak, u zborniku nisu publikovani podaci o masovnim ubistvima u Pribojskom srezu. S obzirom na to da u najpoznatijem izvoru (Đurišićev izveštaj) i najreferentnijem zborniku dokumenata na temu zločina četnika nad Muslimanima februara 1943. nema podataka o žrtvama sa područja Pribojskog sreza – zločini nad Muslimanima u tom kraju ostali su nepoznati široj javnosti. Raspad Jugoslavije i fokusiranost postsocijalističkih istoriografija na nacionalne teme, što je zajednički fenomen na postjugoslovenskom prostoru, uslovili su da srpska istoriografija ne pokaže interesovanje za jedan od najmasovnijih zločina na tlu Srbije tokom rata. U međuvremenu je u Sarajevu objavljen još jedan zbornik dokumenata o zločinima nad Bošnjacima 1941-1945, sa ponovnim akcentom na četničke zločine. U tom zborniku, koji je priredio Smail Čekić, a koji je objavljen 1996, po prvi put je publikovan poimenični spisak stradalih Muslimana sa područja Priboja. Reč je o spisku od 1.547 žrtava, među kojima je navedeno 650 dece do 15 godina starosti. Spisak su 1946. načinili saradnici Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača (ZK). Ogromna većina žrtava ubijena je upravo 5-11. februara 1943. Taj dokument predstavlja najznačajniji izvor o dimenzijama zločina JVuO u Pribojskom srezu. (Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenti, (pr. Smail Čekić), Sarajevo, 1996, str. 605-656.)
(…)
Nijedan istoričar koji se bavio opštim temama ravnogorske istorije, čija dela su objavljivana nakon 1996, nije konstatovao činjenicu o izuzetno velikom broju muslimanskih civila ubijenih februara 1943. u okolini Priboja. U međuvremenu, u Prijepolju je 2005. objavljena knjiga Džemaila Arnautovića u kojoj je priložen poimenični spisak koji sadrži osnovne podatke za 2.379 Muslimana sa područja Pribojskog sreza ubijenih tokom Drugog svetskog rata od strane JVuO. Ogromna većina ubijena je februara 1943. Od tog broja ubijeno je 1.058 dece (do 15 godina starosti), 608 žena i 713 muškaraca. Među ubijenim muškarcima svakako je bio znatan broj staraca. (Džemail Arnautović, n.d., str. 117-187. Autor navodi imena 50 saradnika koji su 1962-1965. učestvovali u prikupljanju podataka o žrtvama. „1962-1965. ja sam sa 112 dobrovoljnih saradnika starijih Bošnjaka i Bošnjakinja, kao žive istorije genocida, organizovao ih i poslao pred svaku bošnjačku kuću i porodicu u svih 56 sela đe su živjeli i žive Bošnjaci opštine Priboj… Ovim istraživanjima nisu obuhvaćeni Bošnjaci poginuli kao vojnici u raznim vojnim formacijama u ratu.” (Isto, str. 116).
Zanimljivo je da Arnautovićevi podaci nisu samo puka dopuna spiska iz 1946, s obzirom na to da Arnautovićev registar ne sadrži određen broj imena evidentiranih u prethodnom spisku. Arnautovićevi podaci takođe nisu izazvali pažnju domaćih istoričara koji proučavaju istoriju JVuO, ili uopšte istoriju Srbije 1941-1945. Zahvaljujući navedenim okolnostima, srpska istoriografija propustila je da konstatuje nekoliko važnih činjenica: februarski pokolj u pribojskom kraju predstavlja najmasovniji zločin na tlu Srbije južno od Save i Dunava koji su počinili pripadnici neke domaće formacije u kratkom razdoblju nad stanovništvom jednog sreza. Zapravo, navedeni pokolj predstavlja jedan od najmasovnijih zločina na tlu Srbije i Jugoslavije tokom rata. Tim više jer ni broj od 2.379 poimenice poznatih žrtava zločina JVuO na području Priboja – nije konačan.
U pripremi je knjiga Safeta Hadžibegovića, istraživača iz Beograda, u kojoj će biti objavljeni poimenični podaci za 3.708 Muslimana sa područja Pribojskog sreza koje su tokom rata ubili četnici. Velika većina žrtava ubijena je početkom februara 1943. Autor ove knjige dobio je uvid u Hadžibegovićev registar. (Razgovor Milana Radanovića i Dragoslava Dimitrijevića Belog sa Safetom Hadžibegovićem, Beograd, 2.10.2015). Istraživač Safet Hadžibegović ustupio je podatke publicisti Milenku Kovačeviću koji sadrže spiskove ubijenih muslimanskih stanovnika pribojskih sela Zabrnjica i Kasidoli.
Ovi podaci predstavljaju dopunu Arnautovićevog spiska budući da Arnautović navodi 254 žrtve za Zabrnjicu (bez približnog datuma smrti, iako se podrazumeva da je većina ubijena februara 1943), dok Kovačević navodi imena 339 žrtava iz Zabrnjice od kojih su 334 ubijene februara 1943. Arnautović navodi 320 imena žrtava iz Kasidola, a Kovačević 521 od kojih je 491 ubijeno februara 1943. (Миленко Ковачевић, Прилози истини: четнички злочини у Србији у време Другог свет ског рата, Београд, 2015, стр. 122-150.) Iz apela pljevaljskih Muslimana italijanskom guverneru Crne Gore (10. februar 1943) doznajemo o jednom od zločina u Kasidolu. U dokumentu se navodi da su u tom selu „sveštenici zajedno sa ostalim Muslimanima prilikom vršenja molitve (džume) poklati na samom džamijskom pragu”. (Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu…, str. 249.) Poimenični broj stanovnika Kasidola i Zabrnjice koji su ubijeni tokom rata sugeriše da su pribojska muslimanska sela imala najveće ljudske gubitke u apsolutnim brojkama u odnosu na sva druga seoska naselja u Srbiji (ako izuzmemo Vojvodinu).
U pojedinim pribojskim selima četnici su pobili oko polovine muslimanskih stanovnika dok je u etnički mešovitim naseljima izmenjena etnička struktura. Vredi pomenuti i poimenične podatke za neka druga pribojska sela koja su takođe izuzetno postradala u februarskoj operaciji JVuO. Prema Arnautoviću, u Zagradini je ubijeno 411 (197 dece i 99 žena), a u Potocima 203 stanovnika (85 dece i 86 žena) uglavnom tokom februara 1943, dok je u Zašćenju 1942-1943. ubijeno 184 stanovnika (76 dece i 47 žena). Februarski pokolj u pribojskom kraju, kada je reč o ratnim zločinima u Srbiji, po masovnosti može se porediti samo sa zločinima nemačkog okupatora nad srpskim, jevrejskim i romskim stanovništvom u jesen 1941. i nad jevrejskim stanovništvom u proleće 1942. – po broju ubijenih u jednom kratkom razdoblju na području jednog mikroregiona, iako su takva poređenja nezahvalna. Nemački okupator je uspeo da istrebi veliku većinu Jevreja u Srbiji, uključujući većinu žena i dece, zbog čega zločini počinjeni tokom holokausta predstavljaju paradigmatičan primer ratnih zločina tokom okupacije Srbije.
Većina muslimanskih stanovnika Pribojskog sreza uspela je da preživi rat zahvaljujući migraciji sa matične teritorije. Neki od njih ubijeni su od strane četnika kao izbeglice u Višegradu od 5. do 7. oktobra 1943. Povest stradanja, bekstva od pogroma i izbeglištva Muslimana Pribojskog sreza tokom Drugog svetskog rata još uvek nije napisana. Protok vremena dodatno je otežao mogućnost rekonstrukcije jednog takvog kolektivnog iskustva. Ipak, pokolj nad muslimanskim stanovništvom u pribojskom kraju početkom februara 1943. nije evidentiran ni u jednoj istoriografskoj publikaciji koja je posvećena istoriji Srbije tokom Drugog svetskog rata. Nakon 1996, kada je objavljen prvi, nepotpuni, spisak žrtava četničkog pokolja u Pribojskom srezu, ali i nakon 2005, kada je objavljen dopunjeni spisak, ne postoji opravdanje za tu vrstu propusta. Pročetnički istoričari jednostavno ignorišu najmasovniji zločin koji je JVuO počinila tokom rata.
Štaviše, 2006. objavljen je magistarski rad Srđana Cvetkovića u kome se ističe da u Srbiji „nije bilo [četničkog] terora na nacionalnoj osnovi koji je išao do istrebljenja”. (Srđan Cvetković, n.d., str. 141. Cvetković ne pominje nijedan konkretan zločin JVuO na tlu Srbije iako dva poglavlja u njegovoj knjizi nose naslove: „Građanski rat i revolucija 1942-1944.” i „Žrtve rata i represije u Srbiji 1941-1944.”. Cvetković navodi da su pojedine „samozvane četničke grupe” u Srbiji „ratovale za svoj račun” i potom kao ilustraciju navodi u fusnoti: „Na primer grupa Zeke iz Obrenovca, koji je vodio privatni rat protiv komunista, čineći masovne zločine u okolini Beograda”. (Isto, str. 139). Poručnik Spasoje Drenjanin Zeka nije bio samozvanac već komandant 1. bataljona Posavske brigade Avalskog korpusa JVuO. Organizator je najpoznatijeg četničkog pokolja u Srbiji – ubistvo 67 stanovnika Vranića u noći 20-21. decembra 1943. Niko od ubijenih u tom pokolju nije bio organizovani komunista odnosno član KPJ, pogotovo ne ubijena deca. Zbog tog zločina nije sankcionisan od strane Vrhovne komande ili od strane štaba Avalskog korpusa. Odstupio je u Bosnu kao oficir Avalskog korpusa krajem 1944.)
Masovnost, rodna i starosna struktura žrtava, nezamisliva brutalnost zločina, koju su iskusili Muslimani pribojskog kraja, podsećaju na neke od najmasovnijih ustaških zločina iz 1941. i 1942. nad srpskim stanovništvom u Krajini i zapadnoj Bosni. Istrebljene su mnoge porodice, žene i deca su ubijani na najsuroviji način, pri čemu su mnoge žene silovane. Spaljena su i opljačkana sva muslimanska sela i zaseoci. U svim muslimanskim naseljima ili u naseljima u kojima su Muslimani činili znatan broj stanovnika zabeležena su masovna ubistva. Izuzetak čini samo Priboj jer se u njemu nalazio italijanski garnizon. Slično je bilo i u susednom Pljevaljskom srezu gde su februara 1943. zabeleženi masovni zločini u skoro svim muslimanskim selima. Zločini nisu zabeleženi jedino u Čengića Odžaku, gde četnici nisu upali iz nerazjašnjenih razloga, dok u Pljevlja četnici nisu ulazili zbog prisustva Italijana. (Hajrudin Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943, Sarajevo, 1994, str. 206-208.) Čengić donosi vrlo malo nepoznatih podataka o zločinima JVuO nad Bošnjacima (Muslimanima) u Sandžaku. Međutim, i ti podaci su najčešće naučno neupotrebljivi zbog autorove potrebe da beletrizuje naraciju kao i zbog nenavođenja izvora. Osim toga, Čengićev diskurs je izrazito nacionalistički.
Navedene činjenice upućuju na zaključak da masovna ubistva Muslimana u Pribojskom srezu nisu bila deo spontanih aktivnosti izolovanih četničkih grupa već deo šire akcije namernog istrebljenja što većeg broja pripadnika muslimanske zajednice. Organizatorima i počiniocima zločina bilo je svejedno da li ubijaju naoružane muš karce ili žene i decu. Februarski pokolj bio je motivisan prvenstveno etničkom mržnjom, naročito kada je reč o motivima organizatora zločina dok su neposredni izvršioci bili podjednako motivisani željom za pljačkom. Kroz Pribojski srez krajem novembra 1942. prolazile su grupe pljevaljskih četnika koji su pljačkali muslimanska sela oko Višegrada. Na levu obalu Lima prešli su kod Banje i potom se zaputili prema Pljevaljskom srezu prolazeći kroz muslimanska sela između Priboja i granice Crne Gore. (Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu…, str. 225, Izvještaj žandarmerijske čete Goražde, Goražde, 7.12.1942.) Međutim, tada nisu zabeleženi masovni zločini nad muslimanskim stanovništvom u pribojskim selima. To je indirektna potvrda da je februarski pokolj u pribojskom kraju bio stvar nečije odluke.
Predstavnici revizionističke istoriografije odnose se prema pokolju na teritoriji četiri sreza februara 1943. kao prema istorijskoj fusnoti, (Коста Николић, н.д., стр. II/130. Nikolić u fusnoti navodi: „Na putu ka zapadnoj Bosni, crnogorski četnici izvršili su čišćenje muslimana u srezu Bijelo Polje kao odgovor na prethodne napade muslimana na srpska sela decembra 1942. (Nikolić ne navodi primere prethodnih napada Muslimanske milicije, nap. aut.). Početkom februara, slična akcija izvršena je i u selima oko Pljevalja, Čajniča i Foče: ’Ukupni muslimanski gubici cene se do 10.000.’”) iako je reč o važnoj činjenici iz istorije JVuO, ili ga jednostavno ignorišu. Izuzetak čini istorijski publicista Miloslav Samardžić. Međutim, njegovo pisanje o praksi JVuO koja je podrazumevala masovna ubistva muslimanskih civila početkom 1943. predstavlja pravdanje zločina: „Motiv masovnih ubistava Hrvata i muslimana bila je osveta za prethodno počinjena masovna ubistva Srba, tako da se u tom slučaju ne može govoriti o genocidu, već o klasičnim ratnim zločinima. Pošto su im masakrirane familije, mnogi su poludeli od bola i mislili su samo na osvetu… Zbog toga je Draža zločine nad Hrvatima i muslimanima posmatrao kao nešto što je stvar naroda, a ne vojske. Vojska kojom je komandovao nije ni planirala ni izvršila zločine, ali su njegovi delovi na momente izmicali ispod komande i prestajali da budu vojska.” (Милослав Самарџић, Генерал Дража Михаиловић и општа историја четничког покрета, V, Крагујевац, 2010, стр. 551-552.)
Ipak, na području Pribojskog i Pljevaljskog sreza (za razliku od Podrinja 1941) nisu zabeleženi masovniji primeri zločina ustaša i Muslimanske milicije nad srpskim civilima, pogotovo ne uoči februara 1943, (Prema podacima DK iz 1945, na području Pribojskog sreza ustaše su tokom rata ubile 11, a pripadnici Muslimanske milicije šest civila. (AJ, DK, 110, f. 62, s. 77). Prema podacima iz literature, u pljevaljskoj opštini, na teritoriji mesne zajednice Bukovica, bilo je tokom rata 11 civilnih žrtava pravoslavne i 563 žrtve muslimanske vere, na teritoriji mesne zajednice Boljanići 33 žrtava pravoslavne i 389 muslimanske vere, pri čemu su Muslimani ubili 23 Srba, a na teritoriji mesne zajednice Meljak, gde je pravoslavno i muslimansko stanovništvo bilo podjednako brojno, bilo je 12 pravoslavnih civilnih žrtava i 486 muslimanskih, pri čemu su Muslimani ubili jednog Srbina. (Прилог у крви. Пљевља 1941-1945, (ур. Данило Кнежевић), Пљевља, 1969, стр. 219-341).), a većinu zločina počinili su četnici sa područja na kojima nisu zabeleženi masovni zločini Muslimana nad Srbima, čime bi se pravdala potencijalna osveta. Zločine na području Pljevalja i Priboja, februara 1943, izvršila je vojska (pripadnici JVuO), a ne narod (nekontrolisane mase). Iz zapovesti Pavla Đurišića (29. januar 1943) doznajemo koje jedinice JVuO su bile prisutne na području Pribojskog sreza u vreme sprovođenja masovnih zločina nad tamošnjim muslimanskim stanovništvom.
Kroz Pribojski srez prema Čajničkom srezu prošle su dve kolone četnika. Obe kolone bile su pod komandom kapetana Vojislava Lukačevića. Prvom kolonom neposredno je zapovedao poručnik Vuk Kalaitović. Ta kolona sastojala se od 200 boraca Višegradske brigade, 400 boraca Pribojske brigade i 200 boraca Novovaroške brigade. Drugom kolonom neposredno je zapovedao poručnik Aleksandar Šoškić. Ta kolona sastojala se od 100 boraca Prijepoljske brigade, 200 boraca Pljevaljske brigade, 300 boraca Bjelopoljske brigade i 150 boraca „Letećeg odreda” za koje nije naznačena teritorijalna pripadnost, ali se može pretpostaviti da je poticao sa područja Crne Gore. Ukoliko je Đurišićevo naređenje sprovedeno u potpunosti, na teritoriji Pribojskog sreza nakon 5. februara našlo se 1.750 četnika od kojih je 700 bilo sa područja Srbije. Đurišić je takođe naredio koncentraciju 2.100 crnogorskih četnika na području Pljevaljskog i 1.550 crnogorskih i bosanskih četnika na području Čajničkog sreza. Dakle, na navedenoj teritoriji, koja je podrazumevala i deo Fočanskog sreza, planirano je angažovanje 5.400 boraca. Moguće je pretpostaviti da su četnici za protivnika imali do 2.000 pripadnika Muslimanske milicije koji su bili slabije naoružani od napadača. Napad 1.750 četnika na slabo branjena muslimanska naselja u Pribojskom srezu bio je nezaustavljiv. Đurišić u zapovesti ističe: „Italijane ne napadati. Sve borce Muslimane, ustaše i komuniste ubijati. Žene i decu ne ubijati… Bukovicu (mikroregion između Pljevalja i Čajniča, nap. aut.) spaliti. Ostala sela ne paliti ukoliko to taktički obziri ne nalažu.” Vojni cilj operacije bio je izbijanje na reku Drinu. (Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 121-127. Dve kolone JVuO koje su nastupale kroz Pribojski srez vršile su zločine i u muslimanskim selima između Čajniča i Rudog. Primera radi, u selu Zubanj, nedaleko od Rudog, neposredno uz granicu sa Pribojskim srezom, na izuzetno svirep način ubili su veći broj žena i dece o čemu je svedočio očevidac Haso Kadrispahić: Genocid nad Muslimanima 1941-1945…, str. 394-398.)
Đurišić je u pomenutom izveštaju od 13. februara izvestio Dražu Mihailovića da su snage JVuO već 7. februara izbili na Drinu i da su borbe protiv Muslimanske milicije „zaključno sa tim danom bile uglavnom završene, a zatim je nastupilo čišćenje oslobođene teritorije” i dodaje da su pojedine jedinice „ostale na terenu radi čišćenja i pretresanja terena i šumovitih predela, kao i radi sprovođenja i učvršćivanja organizacije na oslobođenoj teritoriji”. Čišćenje teritorije podrazumevalo je bespoštedno istrebljenje Muslimana jer Đurišić već u sledećoj rečenici navodi: „Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa bez obzira na pol i godine starosti.” (Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 182.) Ostaje nepoznato zbog čega je Đurišić promenio odluku iz zapovesti od 29. januara. Svakako da su zločini činjeni sa njegovim znanjem. Đurišić je nesumnjivo bio dobro obavešten o toku operacije i masovnom ubijanju civila. Tokom izvođenja operacije njegov štab nalazio se na planini Kovač na tromeđi Bosne, Crne Gore i Srbije. U zapovesti naređuje komandantima jedinica da mu šalju izveštaje tri puta dnevno. Istoričar Radoje Pajović citira dva dokumenta nastala u vreme izvr šenja februarske operacije u kojima se naređuju bespoštedna ubijanja Muslimana. „U naređenju Pavla Đurišića kapetanu Nikoli Bojoviću [komandantu Durmitorske brigade] od 8. februara piše: ’Skrenuti pažnju starešinama na obezbeđenje od r. Drine, a izdati pored toga naređenje pojedinim odeljenjima da prokrstare okolni teren i unište sav muslimanski živalj na koji naiđu.’ I komandant Pljevaljske brigade Jovan Jelovac upozorava 10. februara jednog svog komandanta bataljona: ’Sve ubijajte, to je nare đenje naših najviših starešina i to moramo izvršavati.’” Na osnovu ova dva izvora Pajović iznosi zaključak da je u naređenjima koja je Đurišić izdavao većem broju jedinica i oficira „izbjegnuto da se ostavi pisani trag o uništavanju neboračkog stanovništva”. (Радоје Пајовић, н.д., стр. 314-315.)
Pajović ne sumnja da je postojala namera da se izvrši zločin šireg opsega prilikom sprovođenja vojne operacije. Opsežna vojna operacija JVuO protiv Muslimanske milicije u Sandžaku planirana je za prvu polovinu januara 1943. U pripremi zapovesti za tu operaciju najviše je učestvovao major Zaharije Ostojić. Mihailović je 3. januara naredio pojedinim komandantima JVuO izvođenje operacije, upravo onim komandantima čije jedinice su bile angažovane 5-11. februara, ali tada nije došlo do realizacije jer nisu bile obezbeđene snage za tako ambiciozno zamišljen poduhvat. Stoga se odlučilo da se najpre napadnu uporišta Muslimanske milicije u Bjelopoljskom srezu. U zapovesti od 3. januara Mihailović ističe: „U toku izvođenja akcije komandanti će preduzeti najstrožije mere da se svaka pljačka zabrani, ubijanje nevinih ljudi, žena i dece spreči i zavede najveći red i disciplina kod svojih jedinica kako bi se ugled JVuO očuvao na dostojnoj visini.” (Zbornik NOR-a, XIV/2, Beograd, 1983, str. 26.)
Međutim, pojedine činjenice ukazuju na odgovornost generala Mihailovića. Prvo, Mihailović je bio obaveštavan od Đurišića o pokolju Muslimana u Bjelopoljskom, a kasnije i u Pljevaljskom, Fočanskom i Čajničkom srezu. U izveštaju od 10. januara Đurišić obaveštava Mihailovića da su četnici uništili 33 muslimanska sela u srezu Bijelo Polje i ubili oko 400 muslimanskih boraca i oko 1.000 žena i dece. Đurišić u izveštaju ističe da je do paljevine 33 sela došlo „mada sam bio izdao naređenje da se ne pale”, ali ne navodi ništa slično kada je reč o ubijanju civila. (Isto, str. 50.) Mihailović nije ništa preduzeo da sankcioniše neizvršavanje njegove naredbe o zabrani pljač ke i ubijanja neboračkog stanovništva, u oba pohoda. Takođe, Mihailović je marta 1943. obavestio kapetana Boru Mitranovića, delegata Vrhovne komande za zapadnu Bosnu, o ishodu operacije u zapadnom Sandžaku: „U Sandžaku smo sve Turke po selima likvidirali sem po varošicama…” (Isto, str. 504.) Mihailović je znao da pojedini komandanti JVuO iskazuju volju za nemilosrdnim razračunavanjem sa Muslimanima. Zaharije Ostojić u depeši Draži Mihailoviću nekoliko dana uoči pokolja u Bjelopoljskom srezu isti če: „Pitanje muslimana moramo rešavati na razne načine u raznim krajevima. Sandžaklije se moraju klati, jer ako mi nećemo njih, oni će pokušati nas, dok ih još štiti okupator.” Sutradan je Ostojić obavestio Mihailovića da sastavlja „detaljan plan za uništenje turaka u Čajničkom srezu”. (Isto, str. 31-32.) Reč je o pominjanoj zapovesti od 3. januara.
O tome da se vrh JVuO prema Muslimanima u srezovima Bijelo Polje, Pljevlja, Priboj i Čajniče i delu sreza Foča od desne obale Drine do crnogorske granice, odnosio neuporedivo netolerantnije u odnosu na Muslimane u „raznim krajevima” svedoči i Ostojićeva depeša Mihailoviću od 15. februara u kojoj kaže: „Neka Pavle najstrožije zabrani zemljacima [crnogorskim četnicima] ubijanje i pljačku muslimana pri prolazu do Konjica.” (Isto, str. 239.) Kada je reč o publikovanim svedočanstvima stanovnika Pribojskog sreza koji su preživeli februarski pokolj, suočavamo se sa vrlo malim brojem izvora. Jedno od njih je svedočenje Nuradina Ašćerića iz pribojskog sela Zaostro, smeštenog na granici sa Crnom Gorom. Njegovo svedočanstvo služi kao ilustracija kolektivnog iskustva: „Pošto su sva sela spaljena od Metaljke do Priboja, a naše selo je ostalo i tu se sklonio zbjeg od 50 duša. Mahom su to bili starci, žene i djeca. Snijeg je bio preko metra, a hladnoća da je drvo pucalo. Prenoćio sam u šumi Bregovi sa još četiri rođaka. Tog dana oko 9 sati (7. februar 1943, nap. aut.) naišle su četničke brigade tjerajući opljačkanu stoku. Jedna brigada je blokirala selo, a druga vršila pretres po kućama. Naišli su na dvije kuće u kojima je bio zbjeg. Čula se strašna vriska žena, plač djece i vika staraca. Iako smo bili u blizini nas četvorica nismo smjeli ništa da preduzimamo. Sve je to trajalo oko tri sata, onda su spalili svo selo osim te dvije kuće. Prvi prizor na koji smo naišli bila je Hadžira od Hadžića, zaklana sa ranjenim djetetom od dvije godine u rukama. Posljedice stradanja su bile stravične, ali nijedna ne može da se poredi sa onom u kući Memiša Ašćerića gdje su četnici poklali i starce i žene i djecu i sve nabacali po sobama. Imalo je još živih koji su zapomagali, a krv se slivala podom. Niko od njih nije preživio. Odatle smo se prebacili preko Prijepolja, Sjenice, Tutina, Mokre gore, Istoka, Peći, Kosovske Mitrovice… Vratili smo se 1945.” (Safet Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar, 1993, str. 141-14) Publikovani su poimenični podaci za 78 žrtava sela Zaostro, ubijenih od strane JVuO. Među njima je bilo 28 dece i 20 žena. (Džemail Arnautović, n.d., str. 178-180.)
LINK ZA KNJIGU O ČETNIČKIM ZLOČINIMA “KAZNA I ZLOČIN”
https://www.rosalux.rs/sites/default/files/attachments/current_events/Kazna%20i%20zloc%CC%8Cin_1.pdf
Sandžak PRESS